Gde raste Zlatni bor u Srbiji?

Odakle početi - od bora, zlatnog bora ili Zlatibora?

 

Borovi (Pinus), s više od 100 opisanih vrsta i njihovih varijeteta, veoma su rasprostranjena vrsta četinara. Njihova čudesna smola, mlade četine prepune vitamina, etarska ulja, luč,... samo su neke od vrednosti ovog čuvara planete Zemlje. Zbog svojih osobina, bor, kao i ostalo zimzeleno drveće, simbolizuje besmrtnost, vitalnost, iskrenost i časnost, ali i tišinu i samoću. Šišarka bora (zbog svog oblika), simbol je vatre, plodnosti i muževnosti.

Visoki, ali i niži, s granama u pravilnom rasporedu ili nasumično raspoređenim, s pravim, ali neretko i savijenim stablom, s tamno-zelenim, dužim četinama ili svetlo-zelenim, plavičastim i kraćim, zatim, različitom bojom kore, od tamnije braon i tamnosive ili svetlije svetlosmeđe ili crvenkasto-žućkaste, kao i nizom većih ili manjih anatomskih i morfoloških razlika, borovi superiorno gospodare predelima Severne i centralne Amerike, Azije i Evrope (od nivoa mora do 3.700 m nadmorske visine).

 

 

Borova šuma na zlatiborskom proplanku

Fotografija preuzeta sa: https://www.zlatibornadan.com/en/blog/The-Golden-Pine-is-a-symbol-of-eternity-that-disap/

 

      Među brojnim vrstama bora, kao što su npr. crni (Pinus nigra) i beli bor (Pinus silvestris), pojavljuje se još jedan - zlatni bor. Ono što ga razlikuje od crnog i belog, a po čemu je i dobio naziv, jeste boja četine - oko 80% njegovih jednogodišnjih iglica je zeleno, dok je drugih 20% žute ili žuto-zelene boje; žute četine se krajem godine suše i opadaju, a na njihovom mestu naredne godine razvijaju se nove grančice s mnogo manjim udelom žutih iglica.

      Svakako, naziv bora – zlatni, asocira na Zlatibor, planinu izuzetne lepote[1]. Prostrane livade okićene mnogobrojnim lekovitim biljkama i šumskim voćem, zimzelene i listopadne šume, talasaste visoravni i strme padine, prijatna i blaga klima, veliki broj sunčanih dana u godini i nezagađen vazduh, samo je deo onoga što čini posebnost ovog dragulja jugozapadne Srbije. Pored brojnih biljnih zajednica, zlatiborski ambijent zaokružuju autohtone[2] šume crnog i belog bora, a prisutna je i strogo zaštićena endemska[3] vrsta balkanskog bora - munika[4].

      Ali, gde se nalazi(o) zlatni bor, da li je ovaj četinar otpadnik iz prošlosti ili opstali varijetet, i duguje li njemu planina Zlatibor svoje ime ili je obrnuto?

      Ostavljajući po strani etimologiju imena planine, činjenica jeste da je u zlatiborskom selu Negbini na nadmorskoj visini od 950 m, prvi zlatni bor (kako su ga nazivali Zlatiborci) identifikovao Josif Pančić[5] (1875), koji je u svom zapisu zaključio: ²Zlatan bor što u jednom komadu u blizini sela Negbine raste nije ništa drugo nego običan crni bor koji je sa bilo koga kvara zakržljao, te mu se vrh nakrivio a četina nešto požutela².

Dakle, naš najpoznatiji prirodnjak i botaničar svetskog glasa, smatrao je da žuta boja četine nije genetski uslovljena, već je uzrok tome dejstvo nekog faktora iz spoljašnje sredine. Ipak, nešto kasnije, zaključeno je da bor predstavlja posebni varijetet crnog bora i zbog toga je nazvan Pinus nigra var. Zlatiborica (prof. L. Adamović). Zahvaljujući užičkom profesoru biologije Kosti Uroševiću, postoji detaljan opis ovog, prvog zlatnog bora.

 

 

Zlatiborski pejzaž (naselje Vodice) ispresecan meandrima reke Crni Rzav i neke od livadskih biljnih zajednica

 

Slike preuzete sa:

https://www.turizamiputovanja.com/lepote-zlatibora-vodice-dobroselica/

https://www.zlatibor.rs/vest/22-decji-festival-deca-medu-narcisima

http://www.zlatibor.org.rs/sr/o-zlatiboru/geografske-karakteristike/flora-i-fauna/

 

O postojanju zlatnog bora svedoči fotografija ovog četinara objavljena u beogradskim novinama – Ilustrovani list (1923), zatim, beleška sreskog načelnika Zlatibora (1930): ²Prema ličnim saznanjima i preko pojednih lica iz opštine Draglice, postoji u opštini dragličkoj-Seništima ²‘Zlatni bor² i ²Munika², retka drva četinara.

Kako su ova drva od budućnosti za ovaj kraj NAREĐUJEM: da se pozove sopstvenici istih u Čajetinu i saopšti im se da čuvaju imenovana drveta i ne seku ili štete ih. Ovo uraditi što pre², kao i izjava Mikajla Selakovića (1930) iz Seništa: ²Munika nije moja samo već na međi između mene i Dragoljuba Selakovića iz Draglice. Zlatni bor osušio se. Primio sam k znanju i saopšteno mi je da muniku čuvam i branim od štetočina i da je ne sečem. Ako bi protivno uradio pristajem da me vlast kazni. “

 

 

Fotografija zlatnog bora u selu Seništa kod Čajetine (okrug užički). Objavljena je u novinama Ilustrovani list (1923) uz tekst sa opisom ovog jedinstvenog četinara

 

Fotografija preuzeta sa: https://kolektivuzice.rs/zlatni-bor-je-sacuvan/

 

Iako se prema sarajevskom inženjeru šumarstva Salihu Omanoviću, onaj prvi zlatni bor osušio (1934), tu se priča o zlatnom boru ne završava. Zahvaljujući Omanoviću, na južnom delu planine Zlatibor, otkriven je botanički rođak prvog (1937), poseban varijetet belog bora. Tako je ovaj, drugi zlatni bor, jedinstven po svom izgledu i lepoti, dobio naziv - Pinus silvestris var. Zlatiborica Omanović.

U vreme Drinske banovine i kraljevine Jugoslavije, pored ovog prelepog stabla stajala je tabla na kojoj je pisalo: ²Ko oštećuje ovo stablo, ili izvodi neke promene prema njemu, kazniće se po paragrafu…². Tokom njegovog relativno kratkog života, svi pokušaji da se iz semena dobiju biljke istih svojstava bili su neuspešni, a krajem 1999. godine, stablo bora nije izdržalo pod naletima zlatiborskog vetra i snega.

I tu bi se priča o zlatnom boru – osobenjaku sa Zlatibora završila, da nije bilo inženjera šumarstva Mihaila Tošića, koji je, u poslednjem trenutku, udahnuo život posrnulom zlatnom boru. Ovaj veliki entuzijasta i stručnjak pronašao je nekoliko živih grančica umirućeg zlatnog bora koje je nakalemio na mladice belog bora (2000). Tako je, kroz ove mladare, zlatni bor sa Zlatibora nastavio svoj život.

Konačno, zahvaljujući Tošiću, postoji još jedan zlatni bor, poznat pod imenom Pinus silvestris var. aurea Zlatiborensis Tošić (identifikovan 1994. godine) - varijetet belog bora s žutim četinama, koje su, za razliku od iglica prethodne vrste zlatnog bora, bile kraće i brojnije; boja četina je žuto-zelena tokom leta, zlatno-žuta u jesen, i tamno-žuta zimi. Sudbina ove vrste bora, a s obzirom da nije stavljen pod zaštitu države, jeste neizvesna, a najverovatnije je da je nepažnjom i uništen.

 

Vratimo se sada na početak priče - čije se ime prvo pojavilo: zlatni bor ili Zlatibor?

Postoji nekoliko hipoteza o etimologiji imena planine Zlatibor. Prema jednoj, ova planina dobila je naziv po bogatstvu borove šume, tj. boru koji je bio ²zlata vredan², jer se prodavao kao građevinski materijal, dragoceni katran, itd. Ali, osim toga, među zlatiborskim borovima, isticali su se oni jedinstvene lepote, s crvenkastožutom ili zlatastom bojom kore i četinama boje starog zlata, što je moglo, prema drugoj hipotezi, odrediti ime planine Zlatibor. Ipak, iako se ne zna mnogo o starosti ovog oronima[6], smatra se da je naziv planine bio u upotrebi i pre pojave zlatnog bora.

Bez obzira na to, da li je ekonomska vrednost bora, ili je njegov izgled bio razlog za naziv planine Zlatibor, zlatni bor i ²Zlatna planina² - Zlatibor uvek će biti povezani čvrstim i trajnim vezama, a zlatni bor će zauvek ostati zaštitni znak ove planine živopisnog pejzaža i nesvakidašnje lepote.

      Oni koji odluče da dožive Zlatibor, otkriće planinu s mnoštvom odličnih hotela, vikendica, letnjih kupališta, različitih sadržaja, restorana sa izvrsnom hranom i bogatstvom ponude.

 

NPK

 

[1] Zlatiborski planinski masiv, proglašen je, uredbom Vlade Republike Srbije (2017) zaštićenim područjem izuzetnog značaja (1. kategorije) kao park prirode pod nazivom ²Zlatibor”. Ova prirodna celina je stanište brojnih specifičnih i ugroženih bilјnih vrsta, a oko million taksona imaju nacionalni i međunarodni značaj (od toga 34 su u kategoriji strogo zaštićenih, a 112 u kategoriji zaštićenih biljnih vrsta).

[2] Autohton je reč koja vodi poreklo od grčkih reči auto što znači sam/isti i reči chthon što znači zemlja/tlo, tako da ima značenja: samonikao, tradicionalan, urođen, iskonski i sl.

[3] Endemizam je pojava ograničenog rasprostiranja neke biljne/životinjske vrste na određenoj, najćešće maloj oblasti (teritoriji).

[4] Munika (Pinus heldreichii Christ) je vrsta balkanskog bora koja je nekada bila veoma zastupljena u zlatiborskom okrugu, a danas je retkost i ima je ponegde u zlatiborskim selima Negbini i Seništa. Muniku je otkrio Josif Pančić (1871) i opisao u svojoj knjizi Dodatak flori Kneževine Srbije (1884). Munika je na spisku zaštićenih prirodnih dobara Republike Srbije kao spomenik prirode botaničkog karaktera.

[5] Josif Pančić (1814-1888) bio je po vokaciji lekar, a po naklonosti botaničar. Bio je jedan od najobrazovanijih ljudi Evrope tog doba i dao izuzetan doprinos razvoju botanike, zoologije, biogeografije, geologije i drugih prirodnih nauka. Jedan je od osnivača Srpskog lekarskog društva, prvi rektor Velike škole u Beogradu i prvi predsednik Srpske kraljevske akademije (danas Srpska akademija nauke i umetnosti, SANU). Osnovao je beogradsku botaničku baštu (1874), otkrio endemsku vrstu omorike (1875) na planini Tari u selu Zaovine (po njemu nazvana Pančićeva omorika) i napisao brojne naučne radove i knjige, od kojih je najznačajnija ²Flora kneževine Srbije² (1874) - prvi detaljni naučni opis flore Srbije. Tokom svog višedecenijskog rada opisao je na hiljade biljnih vrsta, otkrio na stotone biljnih taksona, kao i dve vrste skakavaca. Po prezimenu ovog, svetski poznatog naučnika, dobio je naziv i najviši vrh planine Kopaonik (Pančićev vrh), gde se nalazi mauzolej s njegovim posmrtnim ostacima.

[6] Oronim (od grčih reči oros što znači planina i onoma što znači ime) je geografski nazivi svakog reljefnog oblika, kao što je naziv planine ili oblika reljefa.